وبلاگ

پست مدرن شعر نیست
پست مدرن داستان نیست
پست مدرن بنا و معماری نیست
پست مدرن تابلوی نقاشی نیست
پست مدرن هیچ چیز که شما بتوانید توی دست هایتان بگیرید نیست
پست مدرن پیش از هر چیز یک ذهنیت است
پست مدرن یک نگاه است
پست مدرن یک نوع خاص از دریافت است
پست مدرن یک لبخند و یا حتی یک پوزخند است
…پست مدرن
پست مدرن در شعر متجلی می شود
پست مدرن در داستان متجلی می شود
پست مدرن در معماری متجلی می شود
پست مدرن در تابلوهای نقاشی متجلی می شود

پست مدرن می تواند در هر چیزی که شما  در دست هایتان می گیرید متجلی شود
پوزخند یک ذهن پست مدرن همانند چوب جادوی هری پاتر است … به هر چیزی
…که بخورد بلافاصله آن چیز پست مدرن می شود

شاید اگر حالا و با این پیشنهادها به گستره ی پست مدرن نگاه کنید در می یابید که
چرا پست مدرن ورطه ی چالش های بی انتهاست … چرا در پایان هیچ گفتمانی
هر قدر هم دیالکتیک ) هیچ ذهن غیر پست مدرنی ، پست مدرن نشده است. و هیچ )
ذهن پست مدرنی ، ذهنیت پست مدرن خود را ار دست نداده است … بودا مرزی را
مابین ظلمت و نور تعریف می کند و اعتقاد دارد که ما می توانیم تا لبه ی مرز
روشنایی برویم ، حتا آن را تماشا کنیم و بازگردیم، اما اگر به خود جرات داده و
حتی یک پای خود را در محدوده ی روشنایی بگذاریم دیگر توان و امکان بازگشت
.نخواهیم داشت … پست مدرن گستره ای بی بازگشت است

تضاد پست مدرن ها با مخالفان شان یک تضاد پارادایمی بنیادین است؛ تضادی حل
ناشدنی. فرایند پست مدرن شدن یک ذهن یک فرایند گشتالتی است. یک اشراق
ناگهانی در نتیجه ی یک بازتعریف فراگیر از تمام گستره ای که در منظره ی  فرد
قرار گرفته است … منظره ای شامل خراش های به جا مانده از گذشته، در تفسیری
اکنونی. اکنونی دریافت شده در اکنون و تفسیر شده در یک اکنون بعد ( فیزیکدانان
گویا زمان حال را سه ثانیه محاسبه کرده اند ) ، آینده ی محتمل در اکنون ، باورها
و … در یک رویداد گشتالتی تمامی این ها در یک لحظه، و در یک کلیت به گونه
(ای تازه دریافت و درک می شوند …نتیجه ای که گشتالتی ها به آن ” بینش ” (۱
می گویند در عرفان شرق به ” اشراق ” (۲) شناخته می شود. به قول سهراب
…شستن چشم است و جور دیگر دیدن

ذهنیت پست مدرن در وهله ی اول ناشی از یک طرز تلقی از موقعیت جامعه
شناختی/فلسفی است که فرد به عنوان سوبژه در آن قرار دارد ، موقعیتی که در آن
به قول ژاک لکان سوبژه در می یابد دیگر تا حد یک ابژه ی محض از درجه ی
اعتبار ساقط شده است … موقعیتی که فرد در آن خود را یک محصول رسانه ای
(۳) می یابد، و آن گاه که می فهمد عملن دیگر کنترلی بر روی سرنوشت خود، و
حتی برنامه ریزی روزهای به ظاهر در دست خود ندارد، و در می یابد که او نمی
تواند علت واقعی هیچ معلولی در زندگی خود باشد. پی می برد که دیگر زنجیره ی
علت و معلولی از هم گسیخته است و رسانه ها با شبیه سازی واقعیت – که اکثریت
توده ی اطراف فرد، آن را به عنوان نسخه ی اصلی می پذیرند – به او عملن و نه
در حد یک نظریه تفهیم می کنند که زنجیره ی دال و مدلولی هم با سرنوشتی مشابه
از هم پاشیده است. او خود را در یک جهان  شیزوفرن – که محصول دست
همنوعان اش است بدون امکان دسترسی به واقعیت – یک پست مدرن معرفی می
-کند، تا نهایتن بتواند دست از ریا برداشته و آثارش – حالا در هر رشته ی هنری
در عمل و در اجراها… بازگو کننده ی واقعیت جامعه شناختی جامعه ی زیستی او
باشد ، به این امید که بیان این واقعیت که واقعیت  از دست رفته است ( در اجرا و
فرم، و نه در محتوا، چرا که او می بیند و اعتقاد دارد که واقعیت در فرم و اجرای
جهان زیستی اش از دست رفته است … ) به عنوان تنها احتمال قابل بیان واقعیت
…باقی بماند

همه دروغ می گویند  چون اگر واقعیت نهایی به عنوان معیار سنجش واقعیت در
دست نیست حداقل همین واقعیت که واقعیت در دست نیست ، آشکار شده است پس
در این وضعیت هر کلمه ای که به قصد ” بیانگری ” بیان شود دروغ است، اما در
این میان تنها یک پست مدرن است که با دعوت به بازی و تاکید بر روی اصل
شوخی به دروغگو بودن خود اعتراف می کند و این صداقت بزرگ نقطه ی روشن
بزرگی است که اثبات می کند امروز یک پست مدرن تنها کسی است که قصد فریب
دادن کسی را با علم کردن طومار بلندی از ارزش ها در قالب یک فرا روایت
ندارد. پست مدرن عرصه ی بازی هاست و قوانین یک بازی همان قدر جدی هستند
…که مضحک و خنده دار

پست مدرن تلاشی است برای به کارگیری تمامی امکانات ممکن برای بیان حقیقت
!… این حقیقت که واقعیت وجود ندارد

اگر واقعیت وجود ندارد پس تلاش پست مدرنیستی چه توجیه یی دارد ؟

نفی وجود یک چیز در یک شکل به منزله ی نفی وجود آن در اشکال دیگر نیست
… به عنوان مثال: بیان این که در هستی مرکزیتی وجود ندارد، آیا به این معنی
است که ما در یک جهان پخش و پلا زندگی می کنیم ؟ می تواند چنین باشد، اما بیان
این که ما در هستی هیچ مرکزی نداریم. همچنین می تواند به این معنی باشد که ما
…یک مرکز اصلی و یگانه نداریم. بلکه مثلن با بی نهایت مرکز مواجه هستیم
بنابراین وقتی می گوییم که واقعیت وجود ندارد مراد این است که یک واقعیت یگانه
و نهایی وجود ندارد … همانگونه که نیچه می گوید: به تعداد چشم ها نگاه و به تعداد
نگاه ها واقعیت وجود دارد ، پذیرش این که واقعیت بی نهایت امکان تظاهر دارد آن
هم در وضعیتی که تمامی صور آن با یکدیگر به لحاظ ارزشی هم ارز هستند
.درست مانند آن است که بگوییم واقعیتی وجود ندارد

آیا می خواهیم بگوییم که حتا یک بی سواد هم ممکن است دارای ذهنیت پست
مدرنیستی باشد ؟

،هیچکس با خواندن ” چهارتا کتاب ” حالا از بابک احمدی، براهنی و یا بارت
بادیو، زیزیک، لاکان، لیوتار و … پست مدرن نشده و نمی شود … و این یعنی
برای پست مدرن شدن اهمیتی ندارد که شما در کجای دنیا زندگی کنید! و حتی در
چه زمانی! … به کتاب های آن چنانی دسترسی داشته باشید، یا نه. شما باید اول
خود را در یک موقعیت پست مدرنیستی بیابید و آن را درک کنید ، اما نباید فراموش
کرد که دریافت های پست مدرنیستی نیز بدون همراهی دانش پست مدرن از کسی
یک هنرمند پست مدرن نخواهد ساخت … آگاهی یکی از اصول اولیه و بنیادین
.است

قبایل سرخپوستی و آفریقایی در نتیجه ی این که در ورطه و دستان طبیعت اسیر
بودند ( مشابه اسارت ما در ورطه و دستان رسانه ها ) وباور به جادو و … چنین
موقعیتی را تجربه کرده و می کنند، و به همین دلیل است که آثار هنری شان شباهت
های عجیبی به آثار پست مدرن امروزی دارد … عرفا در شرق نیز خود را در ید
الهی محصور و ناتوان می دیدند، و اعتقاد به معجزه به عنوان مدلولی بدون دال
…عینی و … آن ها را به لحاظ ذهنی در یک موقعیت پست مدرنیستی قرار می داد
هر چند که به دلیل اعتقاد آن ها به وجود نظم در بی نظمی و ترجیح نظم در این
میان به دلیل ترس آن ها در فرم چندان به آثار پست مدرن نزدیک نشدند اما مباحث
نظری آن ها عملن شالوده ای شد که جهان غرب معاصر از آن مبادی تئوریک پست
.مدرن را برای اجرا در فرم بیرون کشید

:بر می گردیم به ایران و بحث را از دو محور در مورد پست مدرنیزم در آن پی می گیریم

آیا جامعه ی ایران پست مدرن را تجربه کرده است ؟

آیا ما به نمونه آثار هنری پست مدرن در ایران دست پیدا کرده ایم ؟

بحث پیرامون وضعیت جامعه شناختی پست مدرنیته در ایران، نیاز به یک کار
جامعه شناسانه دارد که از حوصله ی این متن خارج است، اما  فکر می کنم
عناصری هستند که هر ایرانی امروز می تواند وجود/نبود و شدت آنها را لمس کند
. عناصری که می تواند شالوده ی فضاهای پست مدرنیستی در هر اجتماعی از منظر
جامعه شناختی باشد. این موارد را بخوانید و با جامعه ی فعلی ایران آن ها را
تطبیق بدهید و در دو محور در مورد آن قضاوت کنید!… وجود/نبود و در صورت
…وجود شدت

در هم آمیختگی فرهنگی، تفاوت قومیت ها و درهم آمیختگی آنها ،  ایدئولوژی –
…!های سیاسی و مذهبی متفاوت، و گاهی حتی به شدت مخالف

اختلافات طبقاتی بسیار بسیار شدید و اختلاط این طبقات –

حضور همزمان عناصر عینی سنت و مدرن به صورت هم زمان و حتی گاهی هم  مکان –

نفوذ گسترده ی رسانه در شکل دهی و جهت دهی به ذهن اکثریت و غلبه ی –
دستگاه سانسور با هدف قطع ارتباط با واقعیت ( قطع ارتباط با واقعیت اولین و
(مهمترین پارامتر تشخیص بالینی اسکیزوفرنی در فرد است

ناتوانی فرد در کنترل زندگی روزمره ی خود و ناتوانی اش او در تحت تاثیر –
قرار دادن سرنوشت خویشتن

از دست دادن و یا مورد تردید قرار گرفتن هویت تاریخی … گریبان گیر بودن به –
…یک تاریخ سر تا پا تحریف شده

… از دست دادن شان و منزلت شایسته جامعه در بین جوامع –

تغییر مداوم  ارزش های اخلاقی و هنجارهای اجتماعی آن هم بدون طی شدن یک –
دوره یا دیالکتیک ضروری برای توجیه تغییرات از طریق در دست بودن یک
تاریخچه ی قابل فهم …. چقدر ارزش ها که یک روز صبح نرم و هنجار بودند و
…هنوز ظهر نشده ضد ارزش شدند، و عاملان شان هنجار شکن

… –

مواردی از این دست بسیارند و هریک نیازمند بحثی جداگانه، اما قضاوت در این
رابطه را به خود خوانندگان می سپارم. من خود به شخصه اعتقاد دارم که پست
.مدرنیته نتیجه ی شکست مدرنیسم است، و نه مرحله ای پس از گذار از مدرنیته
یعنی مدرنیته وارد هر اجتماعی بشود، و در نهادینه کردن آرمان هایش شکست
بخورد –  با توجه به گسست غیر قابل بازگشتی که نسبت به سنت ایجاد کرده – آن
چه که بر جای می ماند مولفه های پست مدرنیستی است که پس از آن پیش برنده ی
واقعی پارامترهای رشد و توسعه ی آن اجتماع خواهد بود. مدرنیته مرحله ای برای
عبور نیست.، مدینه ی فاضله ای است که فقط رشد و تعالی را در چهارچوب
ارزش های خود برمی تابد. ارزش هایی که اگر در دو حوزه ی جامعه و فرد
نهادینه شوند، و نتیجه ی آن آرمان شهریست که در وضعیت تعادل پاسخگوی
نیازهای اجتماعی/فردی در سیطره ی تحت پوشش خود است. وضعیتی که
…زیرساخت های ناهشیار بشری کمتر تمایل به درهم ریختن آن دارد

اروپایی ها که تئوریزه کننده ی واقعی پست مدرن بودند به دلیل موفقیت نسبی
مدرنیته در جوامع شان و نهادینه شدن بسیاری از آرمان های آن کمترین سهم را از
تجربه ی پست مدرنیته داشتند. و حتی آن گونه که بودریار در کتاب ” آمریکا آمریکا
” بحث می کند اروپایی ها بیش تر تحت تاثیر تماشای آمریکا پست مدرنیته را
.مطرح کردند، و در واقع در ابتدای کار آن را برای جوامع خود پیش بینی نمودند

اما پست مدرن به دو شکل متفاوت در جهان توسعه یافت. یک مدل آمریکایی آن؛ و
دیگر مدل جهان سومی آن. در مدل آمریکایی مدرنیته وارد جامعه شد، اما شکست
خورد. چون ارزش های آن توسط آحاد مردم مورد پذیرش قرار نگرفت. هرچند به
دلیل نوپا بودن جامعه با سد سرسخت سنت نیز چندان رو به رو نبود ، آن ها آگاهانه
و با توانایی و قدرت، آن ارزش ها را نفی کرده، و از آنها فرا روی کردند، و به
.یک پست مدرن باشکوه خود خواسته دست یافتند

مدرنیته وارد کشورهای جهان سوم نیز شد، اما شکست آن – به دلیل عدم وجود پیش
زمینه های لازم به لحاظ فرهنگی ، علمی ، اقتصادی، و عدم وجود ظرفیت های
روانشناختی، در افراد و ناهماهنگی مولفه های جامعه شناختی آن، با نرم ها و
هنجارهای سنتی –  حتا در آغاز کار نیز قابل پیش بینی بود، ولی زرق و برق و
وعده ها و آرمان های مدرنیته نیز چیزی نبود که این جوامع بتوانند به سادگی از آن
بگذرند، و نتیجه ی آن یک فضای پست مدرن تحمیلی و نا آگاهانه بود که از سر
ناتوانی به جا ماند، و مولفه های آن فقط روی دست روشنفکران آن جوامع و مفید
برای خلق آثار هنری باقی ماند … پست مدرنیته در واقع یک وضعیت نه راه پیش
و نه راه پس است. وقتی که دیگر نه امکان بازگشت به سنت وجود دارد، و نه راه
!…پیش رفتن در مسیر آرمان های مدرنیته

اگر بپذیریم که شرط رسیدن به پست مدرنیته – بر خلاف تصور عامه- گذار از
مدرنیته نیست. بلکه شکست در آن است، می توانیم مدعی آن شویم که جامعه ی
ایران بدون عبور از مدرنیته امروز در حال تجربه ی پست مدرنیته است. البته باید
در نظر داشت که به دلیل وجود فضای ویژه در هر منطقه، در دوران پیشا مدرن
تاثیرات به جای مانده از شکست مدرنیته یا به عبارتی پست مدرنیته در هر منطقه
.ویژگی خاص خودش را دارد

:حالا به پرسش اصلی می رسیم

آیا ما به نمونه آثار هنری پست مدرن در ایران دست پیدا کرده ایم ؟

براهنی در معرفی پست مدرنیزم به جامعه ی ایران به شکلی جدی در مقوله ی
ادبیات نقش عمده ای داشت. او در موخره ی مفصلی که بر کتاب ” خطاب به
:پروانه ها ” نوشت  رسمن اعلام کرد که دیگر یک شاعر نیمایی نیست! در قسمتی می گوید

هرگاه‌ وزن‌ جدیدی، زبان‌ جدیدی، قالب‌ جدیدی‌ معرفی‌ می‌شود، مردم‌ فکر می‌کنند ”
وزن‌ جدید، زبان‌ جدید، قالب‌ جدید معرفی‌ نشده‌ است، بلکه‌ با هویت‌ آن ها بازی‌ شده‌
“.است

و این آغاز رسمی ورود پست مدرنیته به ادبیات فارسی بود. (هرچند که رویایی
پیش از او و با انتشار مجموعه شعر «لبریخته ها» که در پاریس به چاپ رسید
لزوم شناسایی مبحث زبان و شناخت فرمالیست به ویژه فرمالیست های روس را
ایجاد کرده بود) وجود نام ” براهنی ” پشت مباحث جدید به آن ها مشروعیت و
جدیت خاصی داد که دیگر به ادبا اجازه نمی داد که صرفن به مضحکه، و به عنوان
.یک مسخره بازی جوان پسند از فضاهای پست مدرن یاد کنند

:از مهم ترین مولفه های مطرح شده توسط براهنی می توان به دو مورد زیر اشاره کرد

(۱)
تفکیک معنا از ساخت و فرستادن آن به الوی تهای دست چندم، به عبارت دیگر
براهنی تلاشی بود برای رها کردن شعر از یک کارکرد ابزاری صرف برای انتقال
(معنا و تاکید بر روی جنبه های زبانشناختی شعر  ( اما در قالبی ساختارگرایانه

(۲)
براهنی نظرگاه های تازه ای را نسبت به موضوع ” بحران ” در شعر امروز
مطرح کرد او اعتقاد داشت که بحران در شعر امروز نه تنها عاملی مخرب نیست
بلکه فقط در وضعیت بحران است که پدیده ی شعر ارتقا می یابد

هرچند پست مدرن براهنی به ویژه در اجرای مولفه ها در کار، یک پست مدرن
ساختارگرا  است و در طبقه بندی شاخه های گوناگون پست مدرنیته یک پست مدرن
محافظه کارانه محسوب می شود، اما نمی توان خدمات او را در معرفی مولفه های
اساسی که در طول سال های بعد، از عوامل اصلی جریانات پیشرو در شعر ایران
.بود، نادیده گرفت

در طرف مقابل براهنی و شاگردان اش تعدادی شاعر جوان قرار دارند که از پست
مدرن به دنبال روایتی پیشروتر و ارضا کننده تر  بودند. شاعرانی که علیرغم تقابل
…شان با نامی به بزرگی براهنی نهایتن شعر دهه ی هفتاد را به نام خود رقم زدند
بهزاد خواجات ، حافظ موسوی ، زرین پور و عبدالرضایی و کارهایشان در این
حوزه بررسی و تحلیل می شود. البته با حفظ الزام هایی که در دهه ی شصت توسط
.شمس لنگرودی، رضا چایچی و… بوجود آمد

از انتقاداتی که به براهنی به عنوان یک راهگشای اولیه وارد است این است که او
از پست مدرنیزم غولی ساخت که عملن بدون دستمال زدن به چراغ براهنی از
سوراخ خود بیرون نمی آمد، و ظاهرن این غول خود را در خدمت و اختیار کسی
قرار نمی داد. به نظر می رسد براهنی که برای خود یک حق پدر گونه در این
مورد قائل بود نمی خواست سلطه و اتوریته ی خود را بر سراسر این جریان در
طول حرکت اش از دست بدهد. به همین دلیل با افزودن به پیچیدگی های
پارامترهای پست مدرنیستی عملن این توهم را در قشر گسترده ای از شاعران این
وادی به وجود آورد که هیچ متنی تا از فیلتر براهنی عبور نکند و مهر ” این شد
پست مدرن ” براهنی پای اثرش نخورد پست مدرن نخواهد شد. اما براهنی از این
نکته غافل بود و هست که با روشی که او در پیش گرفت اصلن حرکتی ایجاد نمی
شود که حالا بخواهد خود را مدیون براهنی بداند، و یا نداند.یعنی وقتی که خوب
نگاه می کنیم می بینیم پست مدرن سیر تاریخی و فرایند دیالکتیک طبیعی خود را
در بیرون از درهای کارگاه براهنی سپری می کند … پست مدرن براهنی امروز
…پست مدرنی عقیم و به شدت کسالت بار  است

به قول کنث شروود در مقاله ی سیزده روش برای نگریستن به یک شعر پست
:مدرن آنجا که در بند دوازدهم می گوید

ما به شاعر به عنوان نویسنده و به شعر به عنوان چیزی که به وسیله ی دنیای ”
اجتماعی تولید شده و با آن درگیر است نگاه می کنیم : تاکید بر آرمان ها و
آرزوهای محلی و منطقه ای خاص و یا شاید ” اکنونی ” و فراتر از آرمان ها  و
آرزوهای جهانی است ، تاکید و توجه بر روی روش شعری در بین توده ی مردم
“…است تا در بین برج عاج نشینهای شعر و اساتید شعر

ضربه ی دیگری که ادبیات پست مدرن را در این سرزمین برای مدت ها دچار
سرگیجه کرد صنعت ترجمه بود (و هست). این ضربه در دو محور اثرات مخرب
خود را به جای گذاشت. یکی در بخش ترجمه ی متون نظری و دیگری ایجاد توهم
امکان ترجمه در بخش عملی. در محور اول معضل اصلی گزینشی بودن و محدود
بودن آثار ترجمه است ، پیچیدگی های متون ارائه کننده ی مباحث پست مدرنیستی
،باعث می شود که کم تر مترجمی به خود جرات نزدیک شدن به این متون را بدهد
و این واقعیت را هم نمی توان نادیده گرفت که حتی در بهترین ترجمه ها هم
همیشه) بخشی از محتوای اصلی از دست می رود. در بخش عملی هم عده ی )
زیادی منتظر دیدن نمونه کارهای غربی، آن هم به زبان فارسی نشستند. و برخی ها
هم که نمونه هایی دیدند بسیار متعجب شدند! چرا که متن حاضر در دستان شان با
پارامترهایی که دیده، و یا شنیده بودند، فاصله های اساسی داشت. عده ای دیگر هم
همان متون را دستور العمل کاری خود قرار دادند که نتیجه ی آن در بخش بزرگی
از آثار امروز جوانان ایرانی مشاهده می شود

آن چه که به صورت نسبی و با تردید فراوان تن به ترجمه می دهد معناست و
…محتوا. یعنی یکی از کم اهمیت ترین عناصر یک متن پست مدرن ، و باقی قضایا
در ترجمه از دست می رود … این است که پست مدرن آب دوغ خیاری این
سرزمین در سطح بازی های زبانی، و یا بهتر است بگوییم ” زبان بازی ” صرف
باقی مانده است ، بدون آنکه یک ذهنیت و فلسفه ی پست مدرنیستی حمایت کننده ی
…کار باشد

:به این نمونه ها دقت کنید

هی بگو می خواهم ازاین راه تا وقتی دندانم راکشیدم روی فک ام بیافتم وسط دماغت

:یا

یک میخ سر زبانم سبز شد ، کجا بکوبمش را دندان بیچاره تر از لقمه ی بلا تکلیفم

:یا

عقلم راگذاشتم پیش پای شما مگر نبود ازکیسه زباله هم می ریخت   ریخت؟

این روزها مشابه چنین زبان بازی هایی را در سطرها و فضاهای به اصطلاح شعری به
وفور مشاهده می کنیم … آسیبی که نتیجه ی بلغور و قرقره ی صرف شنیده هاست، بدون
درک و فهم. و وقتی که می شنویم که عده ای با استفاده از این فضا ها دارند شعر
مناسبتی!!! می گویند واقعن با این پرسش اساسی روبرو می شویم که این ها تا چه حد
…دارای یک ذهنیت پست مدرنیستی هستند

نمی دانم آیا حالا با توجه به آن چه گفته شد  دیگر انتظار ترجمه ی آثار پست مدرن ایرانی
برای ارائه به دنیا منطقی هست و یا نه؟! … قضاوت را به عهده ی خود خوانندگان می
…گذارم

جامعه ی ایران با شکست آرمان های مدرنیته و در نهادینه شدن آن ها به ناچار دچار یک
وضعیت پست مدرن از منظر جامعه شناختی آن شد، اما به دلیل حضور و سلطه ی عناصر
بسیار قدرتمند سنت در فضاهای ادبی ایران پست مدرنیته در ادبیات نتوانست بدون گذار از
مدرنیته مجالی برای ظهور بیابد. مدرنیته در ادبیات ایران از دوران مشروطه و شعر
مشروطه و در محدوده ی محتوا آغاز شد و با نیما و تحولات بنیادین او در فرم به اوج
رسید، و با شاملو و افراط در آرمان خواهی و معنا و سواستفاده از شعر… برای بیان و
.همگانی کردن آرمان های شخصی در شعر فروریخت

همزمانی این تحولات پایانی در مدرنیته ی ادبی  با تحولات سیاسی و اجتماعی پیچیده ی
ایران و اثرات چند محوری هشت سال جنگ فرسایشی و کلاسیک بر جامعه ی ایران به
صورت عملی فرصتی ناب و تاریخی برای تجلی پست مدرنیته در ادبیات ایران به وجود
آورد. یک وضعیت حاد پست مدرنیستی اجتماعی که پست مدرن را دیگر نه به عنوان یک
ژست و تقلید صرف، بلکه به عنوان یک ضرورت در ادبیات ایران مطرح کرد. به طوری
که می توان با جدیت این موضوع را که پست مدرنیته پس از پایان جنگ تا کنون رویه ی
.اصلی شعر ایران و پرچم دار جریان پیشرو و حرکت بوده است، را به بحث گذاشت

جریان شعر پیشرو در طول حرکت اش از دهه ی هفتاد به سمت دهه ی هشتاد درواقع از
یک پست مدرن ساختاری به سمت فضاهای پساساختارگرا و ساختارشکن حرکت کرد و می
،کند … پست مدرن اولیه در واقع وضعیت خود را مدیون افرادی مانند بارت و لیوتار است
اما جریانات پیشرو هرچند به عنوان یک حلقه ی ارتباطی متاثر از ژاک لکان فیلسوف و
،روانکاوی است که دیدگاه هایش در هر دو فضای ساختارگرا و پساساختارگرا مطرح است
اما اساس و بنیادهای کار خود را به عنوان فلسفه ی پشتیبان بر روی دیدگاه های متفکرینی
همچون هایدگر و دریدا قرار داده است، و می توان بر همین اساس ادعا کرد که جریان و
شعر دهه ی هشتاد ایران اساسا جریانی پساساختار گراست

لازم به ذکر است که اعتبار دهه بندی در شعر ایران دارای ارزشی تقریبی است  و به این
معنا نیست که در هر دهه مولفه های معینی داری تاثیر بوده اند که هیچ زمینه ی قدرت
مندی در دهه و حتی دهه های پیش از خود نداشتند و با پایان یک دهه نیز به یکباره
فروریخته و از درجه ی اعتبار ساقط شده اند … دهه بندی شعر امروز ایران تنها تلاشی
است برای به دست آوردن یک نمای کلی از جهت و مسیر حرکت شعر به لحاظ زیر
.ساخت های فلسفی آن

در واقع بر خلاف تفکر ساختارگرایانه از منظر یک پساساختارگرا دال نسبت به مدلول در
موقعیت برتری قرار می گیرد. و به قول دریدا بودن مقدم بر معنا می شود. به این ترتیب
است که بر خلاف شعر دهه ی هفتاد که معتقد بود که معنا در متن قرار دارد ( ” مناسبات
درون متنی ”  و  ” همه چیز متن است ” را احتمالن بسیار شنیده اید )  کارهای دهه ی
هشتادی را این اعتقاد پشتیبانی می کند که ارتباطی دوسویه میان متن و خواننده وجود دارد
که آن ها را در یک فرایند تولیدی در کنار یکدیگر قرار می دهد، و ” خوانش ” از یک
وضعیت مصرفی (اعتقاد به تکثر معنا از ویژگی های این دوره است … متن دهه ی هفتاد
،به گونه ای ساختار می یافت که معانی دو گانه (چند گانه) ای بتوان از دل آن بیرون کشید
اما این معانی نهایتن محدود و قابل پیش بینی بودند و نهایتن برای خوانندگان خود حق
انتخاب از میان گزینه هایی محدود را فراهم می کردند ) به سمت تبدیل شدن به یک
. کنش ” در دهه ی هشتاد حرکت کرد ”

به عبارتی پس از آن که جریان رودخانه ای که برای قرن ها از سرچشمه ی دال به سمت
مدلول حرکت می کرد در دهه ی هفتاد بریده و قطع شد، اکنون و در دهه ی هشتاد این
رودخانه دوباره به جریان درآمده است، اما این بار برخلاف جریان طبیعی آن !  شعر دهه
ی هشتاد حرکت و گذاری است از مدلول به سمت دال … شاعر دهه ی هشتاد به غنای
بافت اثرش فکر می کند، و ایجاد حداکثر پتانسیل ممکن  … برای ورود به یک جریان
تولیدی …. وقتی که ما نمی دانیم که محصول نهایی کارخانه ای که بنا می کنیم چیست! و
هدفمان رسیدن به ایده ال کارخانه ای است که هرکس بتواند با ورود به آن، محصول دلخواه
و مورد نیاز خود را بسازد، بهترین کار این است که ما انبارهای کارخانه ی خود را پر از
…مواد خام اولیه ی گوناگون کنیم، و خط تولیدمان به حداکثر ابزار آلات ممکن مجهز باشد
آری این آن چیزی است که شما در درون یک متن دهه ی هشتادی می توانید بیابید … اینجا
نه بقالی اثر کلاسیک است که در آن برای هر درخواست فقط و فقط یک پاسخ، و به
عبارتی یک محصول کف دست شما بگذارند، و نه سوپرمارکت پرزرق و برق دهه ی
،هفتاد است که لابه لای قفسه های آن بچرخید و از بین مارکهای گوناگون پودر رختشویی
یکی را انتخاب کنید … این جا یک کارخانه است پر از مواد اولیه و تجهیزات تولید. این جا
… جایی برای آدم های تنبل که به حاضر/آماده خوری عادت کرده اند جایی وجود ندارد

آیا این قسمت مقاله یک دفاع کورکورانه است در برابر تمامی متن های دهه ی هشتادی؟
قطعن خیر! ما هنوز تا رسیدن به یک متن آرمانی فاصله ی بسیاری داریم، و این شکاف و
:فاصله از دو منظر قابل بررسی و تحلیل است

(۱)
شکاف ناخواسته که پر کردن آن نیازمند گذر زمان ، تمرین و ممارست و تعمق در
،راستای هرچه درونی تر کردن مولفه های حمایت کننده است. به عبارتی دیگر این شکاف
شکافی قابل ترمیم است و شاعرانی که در این فضا کار می کنند بایست تلاش کنند که بر آن
غلبه کنند. این شکاف، در واقع امکان اجرایی کردن مولفه ها به شکلی هماهنگ با طبیعت
،اثر، به شکلی که روح مولفه ها نیز آنگونه که در وضعیت ایده آل توصیف شده حفظ گردد
و یا در یک وضعیت دیالکتیکی نسبت به وضعیت اول، در موقعیت جدید و ارتقا یافته تری
…قرار بگیرد

(۲)
شکاف آگاهانه که شاعر تنها به شکلی مجانب وار به پر کردن آن خود را نزدیک می
کند، با این آگاهی بنیادین که این شکاف در واقع شکافی پر ناشدنی است. این اصل در واقع
هماهنگ با این آگاهی اولیه است که متن ایده ال هرگز وجود ندارد، و ما هرگز به آن دست
نمی یابیم … انکار امکان وجود فاعل شناسای هوشیار و یکپارچه که توسط لکان مورد
بحث قرار گرفت، و در فضای مطرح شده مورد پذیرش است، از عوامل اصلی و اولیه ی
چنین باوری است به عبارتی دیگر، در هر متنی، و در هر خوانشی همواره یک فقدان و
یک نا تمامی وجود خواهد داشت، که نه تنها مخرب و آسیب زا نیست، بلکه حرکت مجانب
وار و نافرجام همیشگی به سمت برطرف کردن آن دلیل و انگیزه ای است برای حرکت
…مداوم و جریان بی پایان خلق آثار جدید

در یک کار تقریبن موفق تمامی مولفه ها هماهنگ با روح فلسفه ی پشتیبان خود، و
هماهنگ با دیگر مولفه های حاضر در متن، باز هم در یک هماهنگی برای بیان هرچه
بهتر آن فلسفه اجرا می شوند … و این دقیقن حد فاصلی است که پست مدرنهای آب دوغ
خیاری را که در حد یک زبان بازی ناشیانه باقی می مانند را از کارهای قدرتمند و ناشی
…از یک ذهن و روح پست مدرن جدا می کند

شعر امروز ایران نه یک تقلید صرف از روی آثار غربی است، و نه قصد دارد ” جهان
وطن ” خود را در این عصر از جهان بیرونی ایزوله کند. نگاهی به آثار پست مدرن در
غرب و به زبان اصلی آن، و نه بعد از نزول فاجعه ی ترجمه بر سر آن نشان دهنده ی
تفاوت ها و فاصله کارهای غربی و نمونه های ایرانی آن است. اصلن مگر خواننده ی ایرانی
چند نمونه کار غربی دیده است که گاهی به تقلید متهم می شود ؟  کسانی که این اتهام را
وارد می دانند خودشان چند نمونه شعر پست مدرن غربی را ” مطالعه ” کرده اند … یکی
از دلایلی که موجب ظهور پست مدرن ایرانی با خصایص خاص خود شد، همین واقعیت
بود که با توجه به اینکه فقط و به سختی این محتواست که تن به ترجمه می دهد هنرمند
.ایرانی بیش از آنکه نمونه کار ببیند با فلسفه ی پست مدرن روبه رو شد

دهه ی هشتاد دوران ظهور نام های بزرگ نیست! چرا که تلاش برای برتری یافتن، و یا
برتری دادن با روح فضای پیشروی امروز همخوانی ندارد …  دهه ی هشتاد یک جریان
.بنیادین و نیرومند است که شاعران بسیاری تشکیل دهنده ی آن هستند، و خواهند بود

اما پیشنهاد می شود : با این که مجموعه اشعار منتشر شده ی پست مدرنیستی و شاعران
پست مدرن داریم، اما برای تماشای جلوه های گوناگون پست مدرن در ادبیات ایران لا به
لای ناشناخته ترین وبلاگها و گمنام ترین همشهری ها و هموطن هایتان بگردید، و فراموش
نکنید که در حال حاضر معیار قرار دادن آمار انتشارات برای قضاوت در مورد میزان
موفقیت کاری به شدت اشتباه است. به یاد داشته باشیم که اکنون ده ها بار بیشتر از کتاب
های منتشر شده کتاب های بی مجوز و ممنوع چاپ روی دست ادبیات این سرزمین مانده
است. به یاد داشته باشیم که پست مدرنیته در سراسر طول حضور کوتاه مدتش به دلیل نا
همخوانی هایش با اهداف قدرتمندان، هدف مبارزه ای سیستماتیک از ناحیه ی مراجع قدرت
بوده است  … به یاد داشته باشیم که پست مدرنیته عرصه ی مناسبی برای صرف انرژی و
مخالفت نیست! چرا که بدون داشتن یک ذهن پست مدرن شما نمی توانید در مورد آن
!!!…قضاوت درستی داشته باشید

:با توجه به اینکه نگارنده به این موارد آگاه است  در همین ابتدا اعلام می کند که
این متن برای مخاطبان غیر پست مدرن نوشته نشده است
این متن به جهت دفاع از مبادی پست مدرن نوشته نشده است
این متن به قصد دفاع از چیزی در برابر چیزی نوشته نشده است
!این متن اصلن الان که من در این سطرش هستم (و شما) هنوز نگاشته نشده است

برگرفته از سایت دیگران

با مطالب نیک اندیشان همراه باشید

قواعد و آداب نقد نوشته دکتر محمد منصورنژاد

منبع : نامه علوم انسانی دوفصلنامه شورای بررسی متون و کتب علوم انسانی شماره ۱۱ زمستان ۸۳ و بهار ۸۴ ویژه مدیریت

چکیده

در نوشتار حاضر، پس از مقدمه، از دو دسته قواعد و آداب نقد درون‌منطقی و برون‌منطقی نقد سخن به میان آمده است.

از جمله قواعد و آداب نقد درون‌منطقی که بر نقد و نقادی حاکم  است، می‌توان به این موارد اشاره کرد: ۱. فقط نقادی نظری اندیشه و عمل؛ ۲. برشمرده سره و ناسره؛ ۳. شفافیت نقد؛ ۴. آداب پیشینی متن در نقد؛ ۵. شرط علم در نقد نظری؛ ۶. بی‌طرفی آگاهانه.

در انتهای مقاله ـ با عنوان «جمع‌بندی و نتیجه‌گیری» نکاتی به‌عنوان محصول نوشتار حاضر طرح شده است.

کلید واژه‌ها

نقد، قواعد نقد، آداب نقد، نقادی اندیشه، قواعد درون منطقی، قواعد برون منطقی.

مقدمه

از محاسن بیان کردن قواعدی برای نقد آن است که حداقل دو گروه خلع سلاح می‌شوند:

اول آنان‌که به بهانه نقد، به نکته‌گیری، تخریب، توطئه و هتاکی دیگران می‌پردازند. اگر آداب نقد به درستی و وضوح بیان شود و نقد به صورت فرهنگ جامعه درآید، این گروه‌ها یا باید دست از تلاش خود بردارند و یا در قالبی غیر از نقد به فعالیت خود ادامه دهند؛ زیرا اگر از نقد و انتقاد سوء استفاده کنند، رسوا می‌شوند.

گروه دوم، متعصبان، متحجران و خشک‌مغزانی هستند که بی‌جهت در برابر نگرش‌ها و یا عملکرد فرد یا گروه و نهادی حساسیت نشان می‌دهند و هرگونه طرح خصوصاً نقاط ضعف را تخطئه و توطئه می‌پندارند. در صورت طرح آداب نقد و نهادینه کردن آن، بهانه از دست این گروه نیز گرفته می‌شود و مصلحان و اندیشمندان فرصت طرح انتقادی دیدگاه‌ها درباره اندیشه‌ها و عملکردها را می‌یابند.

مجموعه‌ قواعد و آداب نقد را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: قواعد و آداب درون‌منطقی و قواعد و آداب برون منطقی.
۱. قواعد و آداب درون منطقی نقد

مراد از چنین قواعدی، حدود و آدابی است که به اصل، مرکز، متن و خود نقد مربوط است، نه به حیطه‌ها و حواشی و مسایل پیرامونی نقد (قواعد و آداب برون‌منطقی).

از مهم‌ترین قواعد درون‌منطقی نقد عبارت‌اند از:
اول: فقط نقادی نظری اندیشه و عمل

در روابط ما آدمیان،‌ حیطه نقد و انتقاد تنها به نقد زبانی، کلامی و قلمی اندیشه و عمل خود و یا دیگران محدود است و کنش، کار و  عمل علیه دیگران به طور ذاتی در حیطه نقادی و نقدپذیری، و همزمان با نقد قرار نمی‌گیرند؛ و چون نقد با غایت صلاح، اصلاح و رشد صورت می‌گیرد و دیدن محاسن در کنار معایب در نقد، از لوازم قطعی آن است، ضمن اینکه نقد از عمل و اقدام متمایز است، هر نوع اظهار نظری را نیز دربر نمی‌گیرد و هرگونه موضعگیری نقد محسوب نمی‌شود. بر این اساس،‌ نقد با توطئه ـ‌ که اولاً با اقدام قرین است، ثانیاً برجسته کردن کاستی‌ها و معایب است ـ فرق دارد؛ چنان‌که بسیاری از مواضع جریانات سیاسی هم در واقع خرده‌گیری و انتقام‌گیری است و با غایت آسیب‌زدن به یکدیگر انجام می‌شود و در چهارچوب نقد قرار نمی‌گیرند.[۱]

اگر در حیطه یادشده و با رعایت شرایط آن (که در ادامه می‌آید)،‌ به نقد توجه شود، می‌توان درباره دامنه نقد در حیطه تفکر بشری، نقد و انتقاد هیچ قید و حدی ندارد؛ بر اندیشه هر کس و هر نخبه (سیاسی، فکری و …) می‌توان به داوری نشست و معایب فکرش را در کنار محاسن او برشمرد. در نقد سیاسی هم تنها قید و حد نقد بر عملکرد دیگران، پذیرش قانون اساسی یک کشور است و یک فرد تا وقتی که پذیرفته است، یعنی مطابق آن قانون عمل کند، در همه حیطه‌های نظام نیز حق نقد دارد.

در سایر حوزه‌های ارتباطی نیز حق نقد بر یکدیگر برای همگان محفوظ است و ـ چنان‌که اشاره شدـ حیطه نقد به اقدام عملی علیه دیگران نمی‌رسد و در نقد نظری محض خلاصه می‌شود.
دوم: برشمردن سره و ناسره

از غایات نقد آن است که خوب از بد، حسن از عیب، و نقص از کمال در یک اندیشه یا فعال متمایز شود. برای رسیدن به چنین هدفی، لازم است ابتدا محاسن یک فکر یا کنش از معایب آن تفکیک و در نقد نیز به هر دو بعد آن اشاره شود. به عبارت دیگر،‌ شاید این الگو در نقد قابل پیشنهاد باشد که ناقد ابتدا محاسن روشی و محتوایی متن یا فرد یا … را برشمارد و سپس نواقص روشی و محتوایی موضوع مورد نقد را مطرح کند.
سوم: شفافیت نقد

اگر غایب نقد تمیز صواب از ناصواب و تأثیرگذاری بر علم و عالم و عامل باشد، واضح است که مخاطب نقد باید مقصود ناقد را دقیقاً دریابد. اگر ناقد در بیان مقصودش به جهت طرح ابهام‌آلود و رمزآمیز توفیق نداشته باشد، هرگز به غایب و مطلوب نقد نمی‌رسد. پیشتر اشاره شد که نقد تلویحی نافذتر از نقد تصریحی است. این، به معنای مبهم و ناقص طرح کردن نقد نیست بلکه به‌معنای آن است که ناقد با بهره‌گیری از هنر، فصاحت و بلاغت و هشیاری و زیرکی، مقصود خود از انتقاد را حتی بلیغ‌تر از نقد تصریحی و مستقیم بیان کند، که گفته‌اند: «الکنایه ابلغ من التصریح».
چهارم: آداب پیشینی متن در نقد

در بررسی انتقادی متون، قبل از ورود به نقد آرای مؤلف (نویسنده)، بررسی و تحقیق در این موارد، از آداب نقد به حساب می‌آید: ۱. استناد اصل نوشته به آن مؤلف یقینی باشد؛ ۲. تمامی آنچه در آن کتاب آمده است،‌ بدون تحریف و تفسیر، نوشته همان مؤلف باشد؛ ۳. مقصود مؤلف،‌ صرف جمع‌آوری مطالب و گردآوری اقوال، بدون تضمین صدق و کذب یا تعهد حق و باطل آن نباشد، بلکه منظور وی، بیان واقع و فتوا و نقل صدق باشد؛ ۴. مؤلف در بیان واقع آزاد و از گزند تقیه و آسیب و ترس،‌ مصون باشد؛ ۵. آنچه در آن نوشتار آمده، آخرین اثر و رأی نهایی مؤلف و فتوای پایانی او باشد. (جوادی آملی، ۱۳۷۵: ۱۵۱)

بدون طیّ مراحل پنج‌گانه فوق و بدون مسلم دیدن آخرین آرای جدی و ااصلی نویسنده، چگونه می‌توان به خود حق داد از نویسنده‌ای نقد کرد؟

بنابراین از این‌رو آداب پیشینی متن نیز از قواعد جدی انتقاد متون است.

مرحوم زرین‌کوب، تحقیق در صحت و سقم اسناد و مدارک و اصالت یا عدم اصالت اثر را در عنوان نقد تاریخی بررسی و از آن به نقد داخلی (در مقابل نقد خارجی، که مطالعه در سوانح تاریخی و تحقیق در اشارات و احوال اعلام و حوادث مذکور در متن است) یاد کرده است. (زرین‌کوب، ۱۳۷۸: ۱۰۱)
پنجم: شرط علم در نقد نظری

قبلاً اشاره شد که در دو حیطه نظری و عملی می‌توان به نقد توجه کرد. از آداب نقد نظری که به انتقاد از اندیشه و آرای دیگران مربوط است، ورود کارشناسان هر رشته و آشنایان با پیشینه و ادبیات بحث در موضوع برای نقد و انتقاد است. چگونه فردی که با علوم طبیعی، ریاضی، انسانی، … آشنا نیست، به خود حق می‌دهد که وارد نقد و انتقاد روشمند بر هر کدام از این حیطه‌ها شود؟

البته رعایت این قاعده به این معنا نیست که ناقد لزوماً باید آشناتر از منتقد (انتقاد شونده) باشد، یا اینکه منتقد الزاماً باید در موضوع مورد نقد، صاحب نظریه نیز باشد؛ زیرا کرشی نقد از کرسی نظریه‌پردازی متمایز است[۲]؛ ممکن است کسی نقاد خوبی باشد اما نظریه‌پرداز توانایی نباشد یا برعکس، نظریه‌پرداز باشد اما فاقد ذهن کاوشگر و نقاد باشد. گرچه فرض داشتن هر دو توانایی (نقد و نظریه‌پردازی برای دیگران) محال نیست، در عمل چنین متفکرانی نادرند.

در قاعده و ادب نقد، بر همین حد می‌توان پای فشرد که یک ناقد باید با حیطه‌ای که نقد می‌کند، آشنا باشد و با پیشینه، ادبیات، اصطلاحات و اصول و مبادی آن مباحث مأنوس باشد، تا نقدی روشمند از موضوع ارائه دهد و بتوان به انتقاد او بر موضوع وقعی نهاد.

البته یادآوری این ادب نقد، به‌معنای بستن راه نقد بر دیگران نیست، بلکه تأکید بر آن است؛ که باید ضمن دامن‌زدن به فرهنگ نقادی، آداب درست نقد کردن را نیز چشید، ‌ضمن اینکه ممکن است فرد غیرکارشناسی نیز نکته‌ای قابل توجه پیرامون موضوع مطرح کند، که در این صورت فرد مورد انتقاد باید آن را به دیده منت بپذیرد.[۳]
ششم: رعایت طبقه‌بندی در نقد

از اهم مباحثی که منتقد باید برای حصول به نقدی معتبر و روشمند تعقیب کند، طبقه‌بندی موضوع نقد از جهات عدیده است. برای مثال:

اولاً متن یا مسئله‌ای که قرار است نقد و بررسی شود، به کدام حیطه علمی مربوط است؟ آیا می‌توان مسائل مربوط به حیطه علم روان‌شناسی را با روش‌ها و اصطلاحات و مبانی علم جغرافیا بررسی کرد؟

پس در طبقه‌بندی موضوع باید ابتدا رابطه آن بحث با علم و دانش مربوط معلوم شود، تا آن متن براساس روش، مبانی و ادبیات آن علم خاص، بررسی شود.

در مرحله بعد می‌توان متن و یا کلام مورد بررسی را در دو سطح معنی و لفظ نقد کرد. در نقد معنی و مضمون می‌توان به عوامل اجتماعی مؤثر بر متن (نقد اجتماعی) و نیز عوامل روان‌شناختی مربوط به مؤلف و گوینده و عامل حالات باطنی و ویژگی‌های درونی (نقد روان‌شناختی) توجه کرد و مثلاً درباره اخلاقی بودن یا نبودن اثر یا فعل، به داوری نشست (نقد اخلاقی).[۴]

در نقد لفظی نیز می‌توان یک اثر و کلام را از جهت فصاحت، بلاغت، جمله‌بندی، پاراگراف‌بندی، نکات ویرایشی،… نقد و بررسی کرد و از محاسن و معایب آن سخن گفت.

طبقه‌بندی دیگر، جدا کردن مباحث متدولوژیک (روشی) از مباحث مضمونی و محتوایی است. در مباحث متدولوژیک، به شیوه و ساختار نگارش در مقدمه (سؤال، فرضیه، سازماندهی و …)، شیوه ارجاعات و پاورقی‌ها و سندیت منابع و … اشاره می‌شود؛ ولی در مباحث محتوایی، به مفهوم، استحکام یا ضعف دلایل، شیوه نتیجه‌گیری، نوآوری و خلاقیت در بحث و … نفیاً یا اثباتاً بحث می‌شود.

از نکات دیگر مورد استفاده در طبقه‌بندی، جداکردن محاسن و سره از معایب و ناسره است و با توجه به غایات نقد، مناسب‌تر است که ابتدا به محاسن و سپس به معایب اثر پرداخت.
۲. قواعد و آداب برون منطقی

مراد از این ضوابط، آن‌گونه آدابی‌اند که گرچه جزء اصول اساسی و مرکزی نقد نیستند و در مباحث نقد، در حاشیه و پیرامون‌اند، گاه بی‌توجهی به آنها اصل و غایت موضوع را نیز به زیر سؤال می‌برد و کار نقد و انتقاد را بی‌حاصل می‌کند. از جمله نکات برون منطقی نقد عبارت‌اند از:
اول: رعایت زمان و مکان نقد

یکی از عوامل بیرونی و آداب نقد، رعایت زمان و مکان در طرح اصل نقد و شیوه نقد است، برای مثال، گرچه دولتمردان را نه تنها می‌توان بلکه باید نقد کرد، آیا در زمان جنگ که کشور دچار بحران است، می‌توان و باید مثل زمان صلح، سیاست‌های دولت را به نقد و انتقاد کشید؟ آیا اگر در زمان عادی، در روزنامه‌ها و رسانه‌های عمومی آشکارا سیاست‌های دولت را به انتقاد می‌گیرند، در زمان بحران نیز باید چنین کرد یا اینکه شرایط زمانی بر شیوه نقد تأثیر‌گذار است؟ البته از مجموع این مباحث نباید به این نتیجه رسید که اصل نقد و انتقاد خصوصاً بر دولتمردان را باید نفی کرد، بلکه کل بحث در رعایت قواعد برون منطقی نقد است.[۵]

در سطح فردی نیز رعایت زمان نقد، از آداب نقد و قواعد برون منطقی نقد است. واضح است که در حین مناقشه و دلخوری بین دو فرد، نقد و انتقاد از مخاطب، معنایی دارد و عکس‌العملی ایجاد می‌کند که در فضای دوستانه هرگز چنان معنا و بازتابی را ندارد. از این‌رو مناسب‌تر است که نقد در فضای سالم و عادی و دوستانه مطرح شود، تا هم ناقد شرط انصاف را رعایت کند و هم نقد‌پذیر توسعه صدر لازم را از خود بروز  دهد.

از دیگر آداب نقد اینکه : منتقد باید مکان نقد را نیز در نظر بگیرد. برای نمونه، آیا در مورد دو کشور که یکی هنوز مجلسی عادی و صوری را نیز برنمی‌تابد و دیگری سابقه چند قرن انتخابات و دموکراسی دارد، یک شیوه نقد را باید به کار برد؟ واضح است که از آداب نقد آن است که باید امکان و موقعیت و مخاطبی را که قرار است نقد شود در نظر گرفت و اصل نقد و شیوه آن را به تناسب ظرفیت‌ها، تنظیم و مطرح کرد. در این مورد، برای اینکه ناقد بتواند سطح انتقادپذیری جامعه را محک بزند، بهتر است از آسان‌ترین روش‌ها و سطحی‌ترین موضوعات نقد را طرح کند و اگر جامعه کشش داشت و ظرفیت و قابلیت‌ها موجود بود، اندک اندک به شیوه‌های جدی‌تر و موضوعات عمیق‌تر بپردازد.
دوم: اصل بودن نقد از پایین به بالا و در حاشیه بودن عکس آن

گرچه از جهت سطح مخاطبان نمی‌توان اصل را بر نفی نقد و انتقاد گرفت، به نظر می‌رسد که فضای نقد و انتقاد را باید برای سطوح پایین‌تر و ضعیف‌تر فراهم کرد تا افراد و مقامات عالی‌تر. دستاورد چنین نقدی برای آحاد جامعه، ایجاد جسارت، روحیه و اعتماد به نفس است. برای افراد دارای مسئولیت و قدرت نیز سازنده است؛ چه، روحیه تواضع و مشارکت‌پذیری را در آنها تقویت می‌کند. ولی عکس چنین روندی (نقد از بالا به پایین) را نمی‌توان اصل قرار داد. گرچه در مواقع ضروری و با رعایت آداب خصوصی بودن، محترمانه بودن، … نمی‌توان نفی کرد، نقد آشکار و در جمع‌ مقامات عالی‌تر از نیروهای زیر دست آسیب‌زننده است. از این‌رو به مدیران توصیه شده است که:

به جای محکوم کردن دیگران، بکوشیم تا آنها را بشناسیم و با دلایل آنچه که ایشان انجام می‌دهند، آشنا شویم. این عمل سودمندتر و مفیدتر از خرده گرفتن و انتقاد کردن است. زیرا هیچ چیز برای کشتن استعداد، هولناک‌تر از انتقاد مدیر از زیردستان نیست. (گاهنامه آموزشی مدیران سازمان، ۱۳۸۲:۶)

پیشتر در اشاره به دستورالعمل حضرت امیر به مالک اشتر عنوان شد که زمامدار باید کاستی‌های مردم را بپوشاند. (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳)
سوم: به کار بردن کلمات مثبت، محترمانه و مناسب

از آنجا که غایت نقد، تخریب و به بن‌بست کشاندن افراد نیست، از آداب نقد آن است که محتوای نقد در ظرف مناسب ریخته شود تا بهتر ثمر دهد و بیشتر مؤثر افتد. از این‌رو خوب است که نقد با کلمات مثبت و در ساختاری مناسب مطرح شود. برای مثال، می‌توان از پرسش انتقادی در بیان مقصود حداکثر بهره را برد و مخاطب را متوجه نواقص و معایبش کرد. نهایت اینکه نباید عزت نفس مخاطب را زیر سؤال برد بلکه نقد را باید دوستانه و مشفقانه و با هدف بهبود و در فرد و یا افراد مطرح کرد، از این‌رو برای چنین غایاتی نمی‌توان از کلمات با بار منفی و سوزنده بهره گرفت.[۶]
چهارم: احترام به مواضع مخاطب

برای رعایت این قاعده، خوب است ابتدا نقاط قوت منتقد را برشمرد و یا حین نقد، پاسخ شنونده را با دقت گوش کرد و کوشید که به ویژه در شیوه‌ عملش، شرایط او را درک کرد. اینجا است که ناقد باید آرامش و خونسردی خود را در نقد کاملاً حفظ کند تا به حریم شخصی کسی، حتی غیرعامدانه تعدی نکند و عزت نفس شخص یا اشخاص را زیر سؤال نبرد.
پنجم: نقد نهادینه و مستمر

از آداب بیرونی نقد که سبب نفوذ و تأثیر جدی نقد می‌شود، نقد نهادینه و مستمر است. نقد فردی و دفعی کم‌تأثیر است. خوب است افراد عادت کنند که ابتدا به تأسیس تشکل‌های مدنی (تشکل‌های صنفی، فرهنگی، اجتماعی،…) و سیاسی (احزاب) اقدام کنند و آنگاه بخی از وظایف خود را نقد و بررسی دقیق، عمیق و مستمر افراد یا نهادهای مسئول قرار دهند. در این صورت است که هم نقد گستره و عمق مناسب می‌یابد یا به سوی آن سیر می‌کند و هم مخاطب آن انتقاد را جدی‌تر می‌گیرد و از آن متأثر می‌شود.
ششم: بی‌طرفی آگاهانه

از آنجا که به دلایل عدیده انسان نمی‌تواند در اظهار نظر خود خالی از ارزش و داوری باشد (به‌جهت زمانی و مکانی بودن ما آدمیان و تأثیر جامعه، طبیعت، تاریخ، جنسیت، ژن و … بر انسان)، ناقد خواه ناخواه متأثر از پیش‌فرض‌های متعدد قهری و قطعی است. آنچه را که در مرحله نقد و داوری می‌توان از منتقد به عنوان یک ادب و قاعده برای نقد توقع داشت، آن استکه اگر خواه ناخواه متأثر از ارزش‌ها و باورهایش به نقد می‌نشیند و اگر مجموعه آرمان‌ها و باورهایش به دو دسته قابل تقلیل باشند (ارزش‌های ارادی و آگاهانه و ارزش‌های ناخواسته و غیرارادی)، حداقل در مقام نقد و داوری و قضاوت، به صورت آگاهانه و هشیارانه، ارزش‌ها و پیش‌فرض‌ها و مواضع مطلوبش را در مورد متن، عالم و یا عامل، اعمال نکند، تا نقد او تا حدودی رعایت انصاف، جامعیت و علمیت کرده باشد.[۷]

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

از مجموعه قواعد و آداب نقد به اینجا می‌رسیم که:

۱. اصل نقد، آداب خاص خود (نفی عمل، برشمردن سره از ناسره، …) و حواشی نقد نیز آداب خاص خود را دارد (رعایت زمان، مکان، به کاربردن کلمات مثبت و محترمانه،…) نکات پیرامونی نقد به قدری اهمیت دارد که رعایت نکردن آنها کارآیی نقد را از بین می‌برد و چه بسا در مواقع و شرایطی راه نقد و انتقاد را می‌بندد.

۲. بعضی معتقدند که ناقد باید در حد انتقاد شونده باشد و برخی گفته‌اند که:

قرآن کریم به ما درس زندگی می‌دهد. در داستان موسی (دانشجو) و خضر (استاد) که در قرآن آمده، به ما می‌آموزد که یک دانشجو نباید بدون تأمل در کار استاد انتقاد کند و باید بداند که در برخی از دانش‌ها باید تعبداً پیرو استاد باشد… پس انتقاد و اشکالگیری در جاهایی جای ندارد و جاهایی که جای دارد، باید در ایراد بر آنها نهایت دقت شود، تا مبادا به استاد، بی‌حرمتی شود و یا اینکه در نزد دیگر شاگردان مرتبت والایش پایین آید. (میرزایی، ۱۳۷۳: ۱ـ۲۶۰)

از نگاه نگارنده ـ چنان‌که پیشتر توضیح داده شد ـ در نقد همتایی و هم‌سطحی از آداب نیست؛ همچنین، نقد پایین به بالا نه تنها منفی نیست، بلکه قاعده است و از این‌رو اصل بر این است که دانش‌آموز از معلم و دانشجو از استاد انتقاد کند. و البته رعایت آداب نقد همان‌طور برای دیگران لازم است، برای دانشجو نیز لازم است.

اما دیدگاه فوق که در آن به پیروی تعبدی در برخی دانش‌ها دعوت شده است، اگر مراد از آن علم حصولی باشد، قطعاً مردود است. از داستان موسی و خضر هم  اتفاقاً می‌توان این پیام را آموخت که ما حق انتقاد داریم؛ زیرا از بین دو پیامبر ـ موسی و خضر ـ آن‌که صاحب کتاب و شریعت است و مردم باید به راه و رسم او ایمان بیاورند و عمل کنند، موسی است نه خضر، گرچه خضرها نیز در همه اعصار هستند و آداب خاص خود را دارند، نسخه خضری، نسخه همکانی نیست و مخصوص خواص است و نسخه موسایی عمومیت دارد؛ چنان‌که در نقد عملی نیز عامل بودن ناقد، جزء ارکان نقد به شمار نمی‌آید و به بهانه غیرعامل بودن، نمی‌توان راه نقد را بر این و آن بست؛ گرچه واضح است که عامل بودن، تأثیر کلام انتقاد کننده بر مخاطب را بیشتر می‌کند و در صورتی‌که انتقادشونده، انتقاد‌کننده را نشناسد، اعتماد به نفس بالاتری خواهد داشت.

۳. اشاره شد که از آداب نقد این نیست که فرد انتقاد شونده لزوماً در قید حیات باشد و در نتیجه دامنه و حیطه نقد، هم مردگان و هم زندگان را شامل می‌شود.

۴. از آداب نقد برای ان تقاد شونده آن نیست که لزوماً نقدهای وارده را بپذیرد؛ بلکه آن است که سعه صدر، تحمل و صبر پیشه کند و انتقاد را بشنود. اما هم حق دارد که پس از شنیدن نقد از خود دفاع کند و اگر عیب‌های مطرح شده را وارد نمی‌داند، از نظر یا عملش دفاع کند و هم حق دارد پس از قطع ارتباط با منتقد، انتقاد وارده را بررسی کند، صحیح آن را بپذیرد و سقیم آن را نفی کند (نقد را نقد کند).

۵. از آداب نقد آن نیست که نقد لزوماً تأثیر مثبت و آنی داشته باشد، بلکه اگر بتوان سه‌گونه تأثیر، مثبت، خنثی و منفی برای نقد فرض کرد، تنها در صورت سوم است که جهت رعایت آداب برون‌منطقی نقد، باید از انتقاد خودداری کرد وگرنه در صورت تأثیر مثبت، حتماً باید نقد کرد. در صورتی هم که تأثیر مثبت و منفی ندارد و اثرگذاری نقد خنثی است، خوب است که نقد کند؛ به این دلیل که اولاً ممکن است در آینده مؤثر افتد، ثانیاً خود این اقدام به تولید و تقویت فضای عمومی نقد و فرهنگ نقد و انتقاد کمک می‌کند و جامعه را به سوی جسارت، صراحت و شفافیت می‌برد و اگر کارکرد فردی شایسته نداشته باشد، کارکرد اجتماعی مثبت دارد.

۶. از آداب نقد آن است که غیرمستقیم باشد و از این‌رو است که امروزه از صندوق‌های پیشنهاد و انتقاد و یا دفاتری برای ثبت نقد و انتقاد بهره برده می‌شود. اما این‌گونه اقدامات اغلب مؤثر و مفید نمی‌افتد؛ زیرا از آنجا که هنوز بستر نقد آماده نیست و فرهنگ نقد و انتقاد در جامعه ریشه ندوانده است، منتقد به صندوق‌ها و دفاتر اعتماد لازم ندارد. برای ایجاد اعتماد عمومی و تشویق به نقد و انتقاد، ضروری است فرهنگ‌سازی شود، عوامل نقد تقویت و موانع نقد برداشته شود.